Meerstemmigheid in gemeentelijk erfgoedbeleid

Meerstemmigheid in gemeentelijk erfgoedbeleid

Gemeentelijk erfgoedbeleid gaat niet om de bescherming en benutting van erfgoed alleen. Ook diversiteit en inclusiviteit zijn thema’s die doorwerken in de werkpraktijk. Genoeg redenen om bij Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland ook deze thema’s te agenderen. Middels een Erfgoedteam over diversiteit en inclusiviteit in gemeentelijk erfgoedbeleid, een onderzoek naar hoe gemeenten het beste kunnen worden ondersteund bij het zetten van een stap richting een inclusievere erfgoedpraktijk én een bijeenkomst van het Netwerk Nieuwe Erfgoedprofessionals in Huis van Hilde probeert ook het Steunpunt te zorgen voor aandacht voor meerstemmigheid in gemeentelijk erfgoedbeleid. Erfgoed is een middel om gevoelige thema’s bespreekbaar te maken. Maar hoe?

In Huis van Hilde is de tentoonstelling Twee werelden in één wrak te bezichtigen. De tentoonstelling toont unieke objecten uit een gezonken plantageschip en vertelt het verhaal over de ‘dubbele lading’ dat uit het wrak tevoorschijn kwam. Een prachtig voorbeeld van een inclusieve tentoonstelling, want het verhaal wordt van beide kanten verteld.

Voor archeoloog en museummanager bij Huis van Hilde, Anouk Veldman, was archeologie en het koloniale verleden in eerste instantie geen logische combinatie. Bekende voorwerpen uit het koloniale verleden zijn vaak museale objecten, zoals registerboeken en prenten. De bijzondere scheepsinventaris van het plantageschip is een vat vol bijzondere archeologische vondsten, een goed bewaarde tijdscapsule.

In het wrak lagen onder andere luxe, rijkversierde theeservies, parasolonderdelen, tabakspijpen en sierbeslag bedoeld voor plantage-eigenaren enerzijds, anderzijds kwamen ook kapmessen, hakmessen en schopbladen tevoorschijn die bedoeld waren voor de tot slaaf gemaakten op de plantages en bij de suikermolens. Vandaar de titel van de tentoonstelling: ‘Twee werelden in één wrak’.

Het maken van een tentoonstelling over een dergelijk gevoelig onderwerp vraagt om een zorgvuldige benadering. Het museum heeft bij de totstandkoming van de tentoonstelling samengewerkt met een klankbordgroep van drie personen: theaterverteller, stand-upcomedian en kinderboekenschrijver Wijnand Stomp (alias Meneer Anansi), curator van Amsterdam Museum Annemarie de Wild en auteur en nazaat Chris Polanen. Zij hielpen het museum onder andere bij het dekoloniseren van haar taalgebruik door ‘slaaf’ bijvoorbeeld te vervangen door ‘tot slaaf gemaakt’.

Aandacht voor inclusief en divers erfgoed

De tentoonstelling biedt een aanleiding om het gesprek aan te gaan over inclusief en divers erfgoed. Deze thematiek leeft, zo getuige het thema van de Open Monumentendag in 2021 ‘Mijn monument is jouw monument’, aansluitend bij het thema van de Europese Monumentendagen: ‘Inclusive Heritage’. Inclusiviteit en diversiteit gaan niet alleen over culturele verschillen, in het stadhuis van de gemeente Haarlem waren bijvoorbeeld rondleidingen voor blinden en slechtzienden.

Diversiteit gaat niet alleen over demografische verschillen als huidskleur, geslacht, leeftijd, fysieke conditie en seksuele oriëntatie, maar ook over cultuur. Inclusie betekent de insluiting van achtergestelde groepen in de samenleving op basis van gelijkwaardige rechten en plichten.

Voor de erfgoedsector betekent inclusiviteit het vertellen van meerstemmige verhalen, die het dominante eurocentrische narratief bevragen, vervangen en aanvullen.[1] Door meerstemmigheid blijft onze geschiedenis herkenbaar en aansprekend voor alle mensen in de samenleving. Die verhalen kunnen verschillende emoties oproepen. Door verschillende betekenissen bespreekbaar te maken, kan echter wederzijds begrip ontstaan.

De tentoonstelling in Huis van Hilde is een voorbeeld van het onder de aandacht brengen van meerstemmigheid. Een ander voorbeeld is Mapping Slavery, een meerstemmig onderzoeksproject.[2] Dit project brengt op een website de historische plaatsen van het slavernijverleden en het erfgoed van het Nederlands koloniale rijk van Noord-Hollandse steden als Amsterdam, Enkhuizen, Haarlem en Hoorn in beeld. Aan een stad als Haarlem zijn 27 adressen verbonden met een eigen verhaal. Deze verhalen kunnen pijnlijk en confronterend zijn, maar het is belangrijk om daar kennis van te nemen als erfgoedprofessional, want er kunnen vragen over komen en het is belangrijk om een compleet beeld van de geschiedenis te hebben. In verschillende gemeenten zijn worden dit soort onderwerpen al besproken in stadswandelingen of tentoonstellingen.

Inclusief erfgoedbeleid, hoe dan?

Doorvragen leidt tot inzicht in het totale historische verhaal. De RCE bracht in 2021 de publicatie ‘Handreiking ‘Onderzoek naar sporen van slavernij en het koloniale verleden in de collectieregistratie’ uit, gericht op museumcollecties. Daarin worden voorbeeldvragen voorgelegd, zoals: Is de erfgoedinstelling gevestigd in een monument? Wat was de functie van het gebouw? Wie waren de vroegere bewoners of gebruikers, hadden zij misschien een rol in het koloniale verleden? Zie je dat terug in de decoraties of in interieuronderdelen?[3] Deze vragen kunnen ook gesteld worden over archeologische collecties en over monumenten die geen band hebben met een erfgoedinstelling of museumcollectie.

Andere manieren om te komen tot een inclusiever, diverser erfgoedbeleid is door nog een keer kritisch te kijken naar de monumentencollectie, de aanwijzingsprocedure voor nieuwe monumenten, de archeologische onderzoeksagenda, onderzoeksvragen en  selectiecriteria, maar ook naar de eigen organisatie zoals het personeelsbestand, de samenwerkingspartners, de financiering van projecten (wie betaalt, die bepaalt), de dominante verhaallijnen in het eigen beleid, de programmering (van bijvoorbeeld de Open Monumentendag) en het eigen taalgebruik. Het woord ‘erfgoed’ alleen al, kan een drempel opwerpen tussen jou als professional en de burger als leek.

Ook kun je als erfgoedprofessional aansluiting zoeken bij de afdeling diversiteit of inclusie (als die er is) of zoeken naar aanknopingspunten met de speerpunten ten aanzien van de diversiteit en inclusie  uit het coalitieakkoord. Erfgoed kan als middel dienen om gevoelige thema’s bespreekbaar te maken. Ook heeft het een verbindende rol in een gepolariseerd maatschappelijk debat. Musea zijn daar al veel verder in, dus zoek ook het contact met je collega’s van de afdeling cultuur.

Tot slot is de stem van de burger onmisbaar. Laat bewoners meebepalen wat erfgoed in jouw gemeente is. Natuurlijk zit er veel kennis bij historische verenigingen, maar ga ook eens te rade bij andere partijen zoals verenigingen voor ouderen, voor jongeren of voor andere culturen.

Links:

[1] https://meerstemmigheid.nl/

[2] https://mappingslavery.nl/

[3] RCE: Handreiking onderzoek naar sporen van slavernij en het koloniale verleden in de collectieregistratie

Verslag Erfgoedteam: Diversiteit en inclusiviteit in gemeentelijk erfgoedbeleid

(Beeldverantwoording: Uit de tentoonstelling Twee werelden in één wrak, Huis van Hilde. Foto’s van Archeologie West-Friesland en Luciënne van Gouwen )