Verduurzamende beleidsinstrumenten

Verduurzamende beleidsinstrumenten

Om de gewenste verduurzaming van onze monumentenvoorraad te halen – een gemiddelde CO₂-reductie van 40% in 2030 en van 60% in 2040 – moet er actie ondernomen worden. Het is van belang dat gemeenten beleidsinstrumenten ontwikkelen om zorgvuldige verduurzaming van monumenten te stimuleren en in goede banen te leiden, want gemeenten zijn op het terrein van de verduurzaming van erfgoed de spin in het web. Dat web is complex – gemeenten hebben te maken met veel partijen, zoals de Rijksoverheid, de provincie, monumenteneigenaren, hun adviseurs, uitvoerders en andere belanghebbenden. Ter ondersteuning van de gemeente bij het ontwikkelen van stimulerend beleid voor het verduurzamen zijn er nu twee nieuwe hulpmiddelen: de ‘Gereedschapskist duurzaam erfgoed’ en de ‘Toolbox Duurzaamheid & Ruimtelijke Kwaliteit’.

Gereedschapskist duurzaam erfgoed

Uit de beschrijvende statistieken bij de Monitor gemeenten – monumenten en archeologie 2017-2018 bleek dat in die periode slechts 21% van de gemeenten beleid heeft gemaakt voor het verduurzamen van monumenten, dat 29% van de gemeenten subsidies en/of leningen verstrekte voor het verduurzamen van monumenten en dat in 47% van de gemeenten voorlichting werd gegeven aan monumenteigenaren over hoe het verduurzamen het beste kan worden aangepakt. Het lijkt er dus op dat gemeenten wel wat hulp kunnen gebruiken.

Daarom hebben de partners van de Routekaart Verduurzaming Monumenten opdracht gegeven aan stichting MOOI Noord-Holland om een digitale gereedschapskist te maken met voorbeelden van beleid voor duurzame monumenten. Voor de Gereedschapskist duurzaam erfgoed – waarvan de voorbeelden de komende maanden nog beter ontsloten worden in de vorm van een interactieve PDF – werden 34 gemeenten, provincies en andere organisaties uit heel Nederland bevraagd over hun beleidsinstrumenten. Die zijn vervolgens gecategoriseerd, kort omschreven en gewaardeerd op duurzaamheid en effect op de monumentale waarden.

Inventarisatie

Het blijkt dat een groot deel (65%) van de geïnventariseerde verduurzamende beleidsinstrumenten communicatief van aard is. Veel gemeenten zien het als hun rol om inwoners voor te lichten over de mogelijkheden, kansen en valkuilen bij het verduurzamen van het gebouwd erfgoed. Ook hebben veel gemeenten (28%) een financiële regeling voor het verduurzamen van gebouwd erfgoed, zoals een subsidie of vrijstelling van leges. Onder burgers blijkt er grote waardering te bestaan voor de financiële regelingen waarbij begeleid en ontzorgd wordt. Minder waardering (en dus gebruik van) is er voor de financiële regelingen die relatief weinig opleveren en waarbij een hoge mate van inzet van de initiatiefnemer verwacht wordt.

Juridische beleidsinstrumenten, bijvoorbeeld regelgeving of een beleidsnota, worden regelmatig (19%) ingezet voor verduurzaming. Het begint bij de erfgoednota waarin de gemeente het beleid kan uitstippelen en de ambities kan aangeven. Ook via ruimtelijk kwaliteitsbeleid kunnen flinke stappen gezet worden, met name met betrekking tot het zonnepanelenbeleid. Bij gemeenten die een kerkenvisie opstellen kan duurzaamheid ook een prominent thema zijn. Het faciliteren van verduurzamingsinitiatieven wordt daarentegen nog niet veel toegepast (4%). Een voorbeeld is het aanschrijven van eigenaren om deel te nemen aan een collectieve inkoopactie, waarbij de gemeente grootschalig de inkoop van de materialen en de plaatsing van bijvoorbeeld zonnepanelen regelt. Het ontzorgende karakter van deze aanpakken maakt ze vaak wel effectief en de gemeente kan daarbij sturen op de kwaliteit van de uitvoering.

Voorbeelden van verduurzamende beleidsinstrumenten

De voorbeelden in de Gereedschapskist duurzaam erfgoed zijn divers. Zo organiseert gemeente Utrechtse Heuvelrug één keer per jaar de Duurzame Huizen Route. Geïnteresseerden kunnen dan bij verduurzaamde woningen langs om inspiratie op te doen. Ook vervullen overheden een voorbeeldfunctie door het eigen monumentale vastgoed te verduurzamen. Provincie Zeeland ziet het bijvoorbeeld als haar verantwoordelijkheid om het provinciehuis, een monumentale voormalige abdij, te verbouwen met duurzame materialen en waar mogelijk te verduurzamen.

Gemeente Leiden heeft een toegankelijke digitale tool ontwikkeld voor initiatiefnemers die zonnepalen willen plaatsen. Zo krijgen zij snel inzicht in welk beleid van toepassing is, welke vergunning ze nodig hebben en bij welke afdelingen ze terecht kunnen. Initiatiefnemers doorlopen een keuzemenu zodat de informatie over de vergunningverlening wordt toegespitst op hun situatie – wél of geen monument, daktype, beschermd gezicht, enzovoort. Ook gemeente Amsterdam is een digitale vergunningchecker aan het ontwikkelen. Die wordt niet alleen ontwikkeld voor zonnepanelen, maar voor elke bouwactiviteit.

Meer voorbeelden van verduurzamende beleidsinstrumenten kun je vinden in de Gereedschapskist duurzaam erfgoed.

Beleid verduurzamen met de Omgevingswet in gedachten

In sommige gemeenten wordt al nagedacht over de verduurzaming van erfgoed met behulp van de instrumenten van de Omgevingswet, bijvoorbeeld door gebiedsgerichte richtlijnen voor zonnepanelen op te nemen in het omgevingsplan of door vergunningenprocedures in te richten met de Omgevingswet in gedachten. De ambitie om de welstandsnota Omgevingswet-proof te verduurzamen en om te vormen tot een Nota Uiterlijk van Bouwwerken werd op meerdere plekken genoemd.

Gemeente Waterland heeft die ambitie zelfs al verwezenlijkt met de Nota Uiterlijk van bouwwerken Waterland. Volgens beleidsmedewerker monumenten Marieke Leeverink (gemeente Waterland) zou het goed zijn als andere gemeenten ook hun welstandsnota verduurzamen. Maar hoe doe je dat? Het Waterlandse concept kan niet zomaar worden gekopieerd – elke gemeente is immers anders van karakter. Waterland besloot daarom haar ervaringen te delen op een online platform, de Toolbox Duurzaamheid & Ruimtelijke Kwaliteit. Leeverink: “Om andere gemeenten te inspireren wilden we delen wat we hebben geleerd en met voorbeelden laten zien hoe je de welstandsnota kunt verduurzamen.”

Toolbox Duurzaamheid en Ruimtelijke Kwaliteit

De behoefte aan goede voorbeelden van wat gemeenten kunnen doen om verduurzaming van cultuurhistorisch waardevolle bebouwing met behoud van ruimtelijke kwaliteit te stimuleren en faciliteren leidde al eerder tot onderzoek, dat werd ondersteund door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). In 2020 werd aansluitend de website Toolbox Duurzaamheid en Ruimtelijke Kwaliteit gemaakt. De website is ontstaan door een samenwerking tussen MOOI Noord-Holland, Duurzaam Bouwloket, De Groene Grachten en diverse Noord-Hollandse gemeenten.

Wat van waarde is willen we mooi houden en tegelijkertijd vraagt de energietransitie enige flexibiliteit en soms letterlijk ruimte voor ingrepen aan gebouwen. Dat hoeft elkaar niet te frustreren, maar kan elkaar juist versterken. De integratie van duurzaamheidsbeleid in ruimtelijk kwaliteitsbeleid en erfgoedbeleid is een belangrijk en actueel vraagstuk bij veel gemeenten. Het blijkt dat wanneer deze beleidsdoelen in samenhang benaderd worden, duurzaamheid mét kwaliteit goed mogelijk is.

(Tekst: Primo Reh, beeld: Eiko.nl)